Ο εθισμός στο διαδίκτυο αλλά και την χρήση νέων τεχνολογιών συνολικά (κυρίως κινητών), είναι ένα από τα φαινόμενα των καιρών. Ο εθισμός ως μοτίβο και ψυχική κατάσταση παραμένει όπως το γνωρίζουμε αλλάζει ωστόσο το αντικείμενο της εξάρτησης. Συχνά, τα παιδιά απαντούν πως “αν μου πάρεις το κινητό, μου παίρνεις ένα κομμάτι του εαυτού μου” και οι γονείς “αν του στερήσω το κινητό ή τα παιχνίδια στον υπολογιστή θα απομονωθεί από τους φίλους του”. Και οι δύο απαντήσεις καθρεφτίζουν το μέγεθος του προβλήματος.
Ιστορία και χαρακτηριστικά του εθισμού στο διαδίκτυο
Ο διαδικτυακός και τεχνολογικός εθισμός άρχισε να εμφανίζεται και να προκαλεί το ενδιαφέρον των επιστημόνων από τη δεκαετία του 1990. Συχνά προσλαμβάνεται από το κοινό ως μια ηπιότερη μορφή εθισμού αλλά κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Πρόκειται για μια εξίσου επιβλαβή και επικίνδυνη κατάσταση όπως ο εθισμός σε ουσίες και ο ιδεο-ψυχαναγκασμός. Όπως κάθε εθισμός, συνδέεται με την προσπάθεια επίλυσης μιας εγκατεστημένης δυσφορίας, βαθύτερα ψυχολογικά αδιέξοδα και αντικατοπτρίζει σοβαρά ελλείμματα σε διαπροσωπικές δεξιότητες.
Ο εθισμός στο διαδίκτυο και την τεχνολογία έχει τα ίδια κριτήρια με εκείνα που περιγράφουν τον εθισμό και τον καταναγκασμό αναφορικά με ουσίες και τον τζόγο. Πολλοί ερευνητές αντικαθιστούν την έννοια της «ουσίας» με αυτή του διαδικτύου και περιγράφουν το φαινόμενο. Παράλληλα όμως, έρευνες περιγράφουν τον εθισμό στο διαδίκτυο και με όρους ψυχαναγκασμού (obsessive and compulsive behavior), όπως ο τζόγος και το καταναγκαστικό shopping καθώς τέτοιες συμπεριφορές δεν εμπεριέχουν τον εθισμό σε χημικές ουσίες.
Πώς αναγνωρίζουμε τον εθισμό στο διαδίκτυο και τι είναι εθιστικό τελικά;
Σύμφωνα με την Kimberly Young, διακεκριμένη ειδικό επί του θέματος και εισηγήτρια της διαταραχής εθισμού στο διαδικτύο διεθνώς, μπορούμε να διακρίνουμε πέντε υποκατηγορίες του διαδικτυακού εθισμού: Διαδικτυακό σεξ / Cyber sexual addiction. Διαδικτυακές σχέσεις / δικτύωση / Cyber-relational addiction. Διαδικτυακοί καταναγκασμοί (διάβασμα e-mail, συνεχής δημιουργία προφίλ στο Facebook κλπ). Υπέρ-πληροφόρηση / Ανάγκη για συνεχή λήψη πληροφοριών δυσανάλογη με πραγματικές ανάγκες. Εθισμός στην χρήση του υπολογιστή, ενασχόληση με την αναβάθμιση, εξάρτηση κλπ. Οι μέχρι σήμερα παρατηρήσεις αναδεικνύουν σε αντικείμενα εθισμού τη διαδικασία της πληκτρολόγησης, τη χρήση του διαδικτύου ως μέσον επικοινωνίας και την απεριόριστη πρόσβαση σε πληροφορίες.
Αφορούν επίσης ηλεκτρονικές εφαρμογές σχετικές με τον τζόγο, την πορνογραφία και το online gaming οι οποίες πραγματοποιούνται σε καθεστώς ανωνυμίας. Ιδιαίτερα εθιστικές εφαρμογές φαίνεται να είναι η διαδραστική επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο, όπως τα chat και οι εικονικοί κόσμοι αλληλεπίδρασης σε πραγματικό χρόνο. Σήμερα τέτοιου τύπου games αλλά και ιστότοποι γενικά, έχουν εμπλουτιστεί με τη δημιουργία εικονικών προφίλ και χαρακτήρων που επιτρέπουν τις ψυχικές λειτουργίες της προβολής και της ταύτισης. Το κείμενο δηλαδή μεταμορφώθηκε σε τρισδιάστατη αναπαράσταση με οποιαδήποτε μορφή και εικόνα.
Κυρίαρχο στοιχείο είναι η υπερβολική χρήση, η οποία συνδέεται με την απώλεια αίσθησης και αντίληψης του χρόνου, την παραμέληση, την απώλεια βασικών ψυχικών κινήτρων και την έκπτωση στον επαγγελματικό ή εκπαιδευτικό τομέα. Ο εθισμένος αδυνατεί να ελέγξει τις ώρες χρήσης ή και την ποσότητα των λαμβανόμενων πληροφοριών (πχ. συνεχόμενη ανάγνωση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου). Κατά συνέπεια, συντελείται σταδιακά αλλά σημαντικά, κοινωνική απόσυρση η οποία συνοδεύεται με θυμό και υπερένταση, ανησυχία ή κατάθλιψη όταν εμποδίζεται η πρόσβαση στον υπολογιστή.
Όπως και στις ουσίες, συνεχώς αυξάνεται η ανοχή (tolerance), που σημαίνει την συνεχή ανάγκη για “αύξηση και βελτίωση της δόσης”. Σημειώνονται ταυτόχρονες αρνητικές επιπτώσεις στην ευρύτερη κοινωνική συμπεριφορά όπως: συχνές διαμάχες, ψέματα, κοινωνική απομόνωση, αδυναμία επίτευξης στόχων, ματαίωση. Τέλος, οι ερευνητές συζητούν για μια χρονική διάρκεια εμφάνισης των παραπάνω για 6 μήνες.
Πρόληψη και αντιμετώπιση, συμβουλές για γονείς.
Οι πρώτες μελέτες έδειξαν ότι ο εθισμός στο διαδίκτυο αφορά κυρίως εφήβους και νέους άνδρες. Αργότερα έδειξαν κυρίως γυναίκες στη μέση ηλικία (middle age crisis in women) που εμφάνισαν εθισμό στη χρήση των υπολογιστών εντός της οικείας. Εν τέλει, όποιος χρησιμοποιεί τον υπολογιστή και το διαδίκτυο θα μπορούσε δυνητικά να εθιστεί, χωρίς να σημαίνει ότι ο οποιοσδήποτε είναι εθισμένος ή ότι σίγουρα θα εθιστεί. Το βέβαιο είναι ότι δεν υπάρχει κάποιο επικρατέστερο προφίλ. Όλα τα παιδιά και οι έφηβοι είναι πιθανόν να εθιστούν, όπως συνέβη και με την τηλεόραση. Ωστόσο, υπάρχουν μοτίβα συμπεριφοράς και χρήσης που μπορούν να λειτουργήσουν ως «δείκτες ανησυχίας» για περαιτέρω έρευνα προς την κατεύθυνση του εθισμού.
Για παράδειγμα:
- Η συνεχής ενασχόληση με το ίντερνετ και την τεχνολογία, με διαρκώς αυξανόμενη διάρκεια.
- Η ανάδειξή του διαδικτύου σε μόνο μέσο για ικανοποίηση στη ζωή.
- Η ελάχιστη επένδυση στην ανθρώπινη επαφή και τις ανθρώπινες σχέσεις.
- Απόσυρση από κοινωνικές εκδηλώσεις, συναντήσεις με φυσική επαφή.
- Αδυναμία διακοπής χρήσης του διαδικτύου και του Η/Υ.
- Ταυτόχρονη άρνηση του προβλήματος.
Ιδιαίτερα για τους γονείς παιδιών και εφήβων προτείνεται:
- Αξιοποίηση υπενθυμητών λήξης της χρήσης όπως ξυπνητήρι λήξης.
- Καθορισμός λίστας των αναγκαίων εργασιών στον Η/Υ.
- Λίστα με τις σημαντικότερες επιπτώσεις του εθισμού στο διαδίκτυο κολλημένες στον υπολογιστή.
- Ο καθορισμός οικογενειακών κανόνων χρήσης του υπολογιστή και του διαδικτύου. Οι κανόνες αυτοί αφορούν και τους γονείς.
- Συμμετοχή σε κοινωνικές και αθλητικές δραστηριότητες.
- Καθιέρωση οικογενειακών δραστηριοτήτων που δεν περιλαμβάνουν χρήση διαδικτύου και Η/Υ.
- Ο υπολογιστής θα πρέπει να τοποθετείται σε δωμάτιο κοινής χρήσης από την οικογένεια και όχι στο δωμάτιο των παιδιών.
- Χρήση προγραμμάτων ελέγχου της πρόσβασης σε ιστοσελίδες και εφαρμογές, χρόνου παραμονής στον ιστό.
- Όχι πλήρης αποκλεισμός και ανάδειξη του διαδικτύου σε “απαγορευμένη απόλαυση”.
- Λήψη βοήθειας από ειδικούς ψυχικής υγείας.
Σύμφωνα με το ερευνητικό έργο της Kimberly Young, η χρήση ψηφιακών συσκευών, η πλοήγηση στον απέραντο κόσμο του διαδικτύου και η αξιοποίηση της τεχνολογίας ως μοναδικό μέσο αλληλεπίδρασης και διασκέδασης, όχι μόνον καταδεικνύουν βαθύτερα ψυχικά αδιέξοδα των παιδιών εντός της οικογένειας αλλά απειλούν επιπρόσθετα, την ανάπτυξη του εγκεφάλου τους όπως ακριβώς η κοκαΐνη και η ηρωΐνη. Για αυτό, πιο συγκεκριμένα, οι κανόνες για τα παιδιά τους εφήβους είναι οι εξής:
- Καμία έκθεση και χρήση έως 3 ετών.
- 3-6 ετών: Μία ώρα την ημέρα με παρουσία κηδεμόνα.
- 6-9 ετών: Δύο ώρες την ημέρα. Όχι κοινωνικά δίκτυα.
- 9-12 ετών: Δύο ώρες την ημέρα με μερική ελευθερία στα κοινωνικά δίκτυα.
- 12-18 ετών: Αυτόνομα αλλά με εκπαίδευση στην αυτορρύθμιση των εφήβων και εφόσον δεν υπάρχει εθισμός.
Αυτό το πλαίσιο δεν καθιστά την χρήση του διαδικτύου και της τεχνολογίας ως αναγκαία συνθήκη για την ανάπτυξη των σύγχρονων παιδιών. Αλλά, αφού η τεχνολογία είναι μέρος της ζωής μας σήμερα, θα πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχουν οι παραπάνω κανόνες.
Ο εθισμός είναι το σύμπτωμα, όχι το αίτιο.
Ο εθισμός στο διαδίκτυο και την τεχνολογία, όπως και κάθε εθισμός, προσεγγίζεται πολύ συχνά με μια παιδοκεντρική αντίληψη και θεωρείται ως μια διαταραχή που εμφανίστηκε και αυτή αποτελεί το πραγματικό πρόβλημα. Η αλήθεια ωστόσο, απέχει πολύ από μια τέτοια επιφανειακή ανάγνωση. Ομολογουμένως, ο εθισμός έχει τεράστιες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και τη λειτουργικότητα του παιδιού ή του εφήβου. Είναι όμως το σύμπτωμα που χρήση άμεση αντιμετώπιση και όχι το αίτιο. Οι ρίζες του βρίσκονται βαθιά εντός του παιδικού και εφηβικού ψυχισμού.
Ο εθισμός συχνά αναπτύσσεται ως λάθος τρόπος για να επιλύσει το παιδί και ο έφηβος, βαθύτερα και εγκατεστημένα δυσφορικά συναισθήματα και αδιέξοδα στην προσπάθεια οικοδόμησης της ξεχωριστής του ταυτότητας. Συναισθήματα και αδιέξοδα που βιώνονται εντός του οικογενειακού συστήματος. Ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι ένα δυνατό “καμπανάκι” για την σχέση που έχουμε με το παιδί, την σχέση των γονέων μεταξύ τους και τις εμπειρίες που βιώνονται καθημερινά στο σπίτι.
Για αυτό, συχνά απαιτείται μια ολιστική παρέμβαση από εξειδικευμένους ψυχολόγους τόσο για τον έφηβο και το παιδί, όσο και τους γονείς. Η θεραπεία οικογένειας ενδείκνυται σε τέτοιες περιπτώσεις και είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική. Σε περιπτώσεις που το παιδί ή ο έφηβος λαμβάνουν ατομική θεραπεία, τότε χρειάζεται παράλληλη συμβουλευτική γονέων.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Murali V, George S. Lost online: an overview of internet addiction. Advances in Psychiatric Treatment. 2007;13(1):24-30
Young, K. S. (1998). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. CyberPsychology & Behavior, 1(3), 237–244.
Young, K. S., & de Abreu, C. N. (Eds.). (2011). Internet addiction: A handbook and guide to evaluation and treatment. John Wiley & Sons, Inc..
Young, K. S. (2004). Internet Addiction: A New Clinical Phenomenon and Its Consequences. American Behavioral Scientist, 48(4), 402-415.
