Καρκίνος & Ψυχολογία: μύθοι και αλήθειες

Μπορεί ο καρκίνος να προκληθεί από τον τρόπο που νιώθουμε, από τις τραυματικές εμπειρίες της ζωής μας και τις σκοτεινές πλευρές της προσωπικότητάς μας; Μπορεί ο καρκίνος να θεραπευθεί αν νους μας πλημμυρίζει από θετικές σκέψεις;

Υπάρχει διάχυτη η πεποίθηση ότι η ψυχολογία μας, ο τρόπος που σκεφτόμαστε, το στρες, η κοινωνική απομόνωση, η απώθηση συναισθημάτων, η κατάθλιψη, οι δυσκολίες και βαριές πίκρες της ζωής, μπορούν να προκαλέσουν καρκίνο. Αντιστρόφως, για κάθε ασθενή σχολιάζουμε την αισιοδοξία και την θετική του σκέψη ως παράγοντα θετικής πρόγνωσης.

Ο καρκίνος είναι μια απειλητική για τη ζωή ασθένεια και απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή. Η επιστημονική τεκμηρίωση είναι ο αναγκαίος σύμβουλος και σύμμαχός μας ώστε να προσεγγίσουμε δύσκολα και ευαίσθητα θέματα σαν κι αυτό, ώστε να συμβάλλουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στην ψυχολογική υποστήριξη των ασθενών.

Υπάρχουν ψυχολογικοί παράγοντες που οδηγούν στην εμφάνιση καρκίνου;

Μπορούμε να συσχετίσουμε το συναισθήματα, την κατάθλιψη, τις αγχώδεις διαταραχές, το στρες, την εσωστρέφεια, την κοινωνική απομόνωση, την απώθηση συναισθημάτων και τραυματικών αναμνήσεων, την απώλεια αγαπημένων προσώπων, τις προδοσίες, την καταπίεση και γενικά τις δυσκολίες της ζωής με την εμφάνιση καρκίνου; Η επιστημονική έρευνα δεν επιβεβαιώνει καμία τέτοια συσχέτιση μέχρι σήμερα.

Κανενός είδους ψυχολογικός παράγοντας δεν έχει πειστικά αποδειχθεί ότι έχει άμεση συσχέτιση με την έναρξη ή πρόοδο του καρκίνου. Δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν αιτιολογική σχέση ανάμεσα στην ψυχολογία, την προσωπικότητα, γεγονότα ζωής και την εμφάνιση της νόσου. Κι αυτό δεν είναι μόνο αποτέλεσμα πρόσφατων μετά-αναλύσεων αλλά ένα διαχρονικό στοιχείο στην έρευνα.

Ωστόσο, φαίνεται ότι πολύ άνθρωποι, ακόμη και κάποιοι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, επιμένουν να συνδέουν νοοτροπίες, συμπεριφορές και τραύματα ή την ψυχοθεραπεία ως παράγοντες θετικής ή αρνητικής πρόγνωσης εμφάνισης της νόσου.

Εξαίρεση σε αυτό είναι το στρες, όπου φαίνεται να υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι με έμμεσο τρόπο, το χρόνιο στρες συμβάλλει στην αρνητική πρόγνωση της νόσου μέσα από την επιρροή που έχει στο ανοσοποιητικό΄ και το νεύρο-ενδοκρινολογικό σύστημα. Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να ποινικοποιήσουμε συναισθήματα, μηχανισμούς άμυνας και στοιχεία προσωπικότητας. Είναι αντιδεοντολογικό και μη ανθρώπινο να φορτώσουμε με ενοχές έναν ογκολογικό ασθενή λέγοντάς του ότι εκείνος οδήγησε τον εαυτό του στη νόσο ή ότι αρνείται να γίνει καλά και να ζήσει επειδή βιώνει αρνητικά συναισθήματα και αναπτύσσει αρνητικές σκέψεις.

Τα συναισθήματα και οι σκέψεις μας δεν είναι το ίδιο με το κάπνισμα, την παχυσαρκία, το μολυσμένο περιβάλλον, το αλκοόλ, η καθιστική ζωή ή την ηλιακή ακτινοβολία που όντως έχουν αποδειχθεί ότι αποτελούν παράγοντες κινδύνου (risk factors) καθώς έχουν άμεσες επιπτώσεις στην υγεία μας.

Είναι γεγονός ωστόσο, ότι η ψυχολογία και η προσωπικότητά μας να μας οδηγήσει έμμεσα σε συμπεριφορές βλαπτικές την υγεία μας συνολικά. Ας δούμε πώς.

Πώς η ψυχολογία & ψυχοθεραπεία επηρεάζουν την υγεία μας γενικά

Είναι γεγονός ότι η ψυχολογία και η προσωπικότητά μας επηρεάζει την κατάσταση της υγείας μας με δύο τρόπους.

Πρώτον με την αρνητική επίδραση σε σημαντικά συστήματα του οργανισμού και δεύτερον, μέσα από συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. Το χρόνιο άγχος, το χρόνιο στρες, σε συνδυασμό με την κακή διατροφή και την καθιστική ζωή, απειλούν την υγεία του καρδιαγγειακού, γαστρεντερολογικού και ανοσοποιητικού συστήματος. Ταυτόχρονα, η “κακή” ψυχολογία, δηλαδή η έντονα αρνητικά συναισθήματα και αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό, η μεγάλη δυσφορία τραυματικών αναμνήσεων, μπορεί να οδηγήσει σε συμπεριφορές υψηλού ρίσκου για την υγεία όπως: η κακή διατροφή, η παχυσαρκία, η χρήση ουσιών, το κάπνισμα, η κατάχρηση του αλκοόλ, ο διαταραγμένος ύπνος, η άρνηση ιατροφαρμακευτικής φροντίδας,

Συμπεριφορές δηλαδή που δευτερογενώς, συμβάλλουν στην ανάπτυξη, πρόκληση, πυροδότηση σοβαρών προβλημάτων υγείας ή απειλούν το θεραπευτικό πλάνο.

Οι ψυχολογικές διεργασίες του νου όπως η αντίληψη, η σκέψη, η μνήμη, η επιθυμία, τα συναισθήματα είναι διασυνδεδεμένες μέσα από πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις, με το ανοσοποιητικό, Ενδοκρινολογικού και νευρικό σύστημα του ανθρώπινου σώματος. Αυτό σημαίνει ότι η διαταραχή της ομοιόστασης σε ένα από αυτά τα συστήματα, με έναν τρόπο, επηρεάζει και τα υπόλοιπα. Ψυχικές διαταραχές επηρεάζουν την ισορροπία των ορμονών και την λειτουργία του νευρικού και ανοσοποιητικού συστήματος και αντίστροφα, μια διαταραχή στο Ενδοκρινολογικού σύστημα επηρεάζει τον τρόπο που νιώθουμε και σκεφτόμαστε.

Η ψυχοθεραπεία είναι αποδεδειγμένο ότι επηρεάζει τη δομή του εγκεφάλου (πλαστικότητα) και τα νευρωτικά δίκτυα αναδιαμορφώνοντας σκέψεις, τραυματικές αναμνήσεις, μειώνει της παθολογικές συναισθηματικές διεγέρσεις και με αυτό τον τρόπο διατηρεί μια υγιή κατά το δυνατόν ομοιόσταση συνολικά. Μειώνει δηλαδή στο φυσικό και συναισθηματικό στρες που επιβαρύνει το σώμα.

Έτσι, στον βαθμό που της αναλογεί, η ψυχοθεραπεία συμβάλλει θετικά στην πρόληψη της υγείας διατηρώντας την υγιή ομοιόσταση συνολικά, προλαμβάνοντας ή αλλάζοντας τις επιβλαβείς συμπεριφορές. Επομένως, η ψυχοθεραπεία βοηθά προληπτικά και θεραπευτικά στην υγιή λειτουργία του οργανισμού και της ψυχής μας.

Ψυχολογικές συνέπειες του καρκίνου στους ασθενείς

Η ανακοίνωση της απειλητικής αυτής νόσου αλλά και οι χημειοθεραπείες που ακολουθούν, αποτελούν μια έντονα τραυματικές εμπειρίες με σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των ογκολογικών ασθενών. Η ψυχική διαχείριση της νόσου περνά συχνά, παρόμοια στάδια με αυτά του πένθους καθώς οι ασθενείς χάνουν απότομα ένα κομμάτι της ζωής και του εαυτού τους, τη λειτουργικότητα τους και όλα τίθενται σε μια ρευστότητα με αβέβαιο μέλλον.

Οι ψυχικές καταστάσεις που συνοδεύουν την απειλή της ζωής, την σωματική φθορά και τον σωματικό πόνο, τις παρενέργειες των θεραπειών και τη σωματική εξάντληση είναι η συναισθηματική δυσφορία, το έντονο στρες, το άγχος και η κατάθλιψη, η δυσπροσαρμοστική – αντιδραστική΄ συμπεριφορά, η άρνηση, η αποσύνδεση, ο ψυχικός πόνος.

Με την διάγνωση του καρκίνου, τόσο ο ασθενής όσο και η οικογένειά του, καλούνται να διαχειριστούν την αίσθηση αβεβαιότητας για το μέλλον, νέες απαιτήσεις στην καθημερινότητα της οικογένειας και οι αλλαγές στις σχέσεις με αγαπημένα πρόσωπα, τους πόνους από την νόσο και τις παρενέργειες των θεραπειών, την ιδέα του θανάτου, τον φόβο.

Μπορεί η θετική σκέψη να θεραπεύσει τον καρκίνο;

Πολύ συχνά, ακούμε ότι η θετική σκέψη και η “καλή ψυχολογία” θα κρίνουν την πορεία της νόσου. Δεν έχει, φυσικά, αποδειχτεί κάτι τέτοιο. Αρκετοί άνθρωποι αναπτύσσουν τόσο θετική σκέψη που υπερβαίνουν τα όρια της αισιοδοξίας και αγγίζουν εκείνα της άρνησης της πραγματικότητας. Αισιοδοξία σημαίνει ότι εστιάζω σε αυτά που μπορώ να ελέγξω, εργάζομαι συστηματικά σε αυτά και αποδέχομαι όσα δεν μπορώ να ελέγξω.

Η υπερβολή ωστόσο, είναι να πιστεύει κανείς ότι η θετική σκέψη θα διαγράψει την ασθένεια. Ασθενείς που αντιδρούν με αυτό τον τρόπο βρίσκονται σε άρνηση της απειλής, μειώνουν το πρόβλημα, δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι η ίαση είναι πολύ κοντά με αποτέλεσμα να παραμελούν την φροντίδα του εαυτού τους, να μην πειθαρχούν στο θεραπευτικό πλάνο, να μη λαμβάνουν ουσιαστική ιατρική και ψυχολογική υποστήριξη. Η θετική σκέψη, ο οραματισμός, ο διαλογισμός δεν θεραπεύουν τον καρκίνο και κανένα πρόβλημα υγείας.

Η ψυχολογία μας μπορεί να επηρεάσει θετικά ή αρνητικά την πορεία της νόσου μέσα από την διαχείρισή της, κι αυτό δεν είναι λίγο. Μπορεί, σε περιπτώσεις, να είναι και καθοριστικό.

Η ψυχολογία επιδρά στη διαχείριση της θεραπείας και την πορεία της νόσου

Μελέτες σε ομάδες ψυχοθεραπείας ογκολογικών ασθενών που έλαβαν συστηματική ψυχολογική υποστήριξη έδειξαν ότι ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες όντως συμβάλλουν στην καλύτερη πορεία της θεραπείας βοηθώντας τους ασθενείς να αναλάβουν ενεργητική στάση στο θεραπευτικό τους πλάνο. Μια ενδιαφέρουσα έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε ασθενείς που επέζησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την εμφάνιση του καρκίνου και έλαβαν συστηματική ψυχοθεραπευτική υποστήριξη έδειξε ότι (όπως οι ίδιοι ανέφεραν) η εμπειρία της νόσου μετασχηματίστηκε θεραπευτικά σε μια ριζική αλλαγή του τρόπου σκέψης και του τρόπου ζωής τους. Έγιναν πιο αυθεντικοί, άρχισαν να δίνουν σημασία μόνο σε αυτά που πραγματικά θεωρούν σημαντικά, έγιναν πιο αυτόνομοι και άρχισαν να επιλέγουν ελεύθερα όσα επιθυμούν χωρίς να αυτολογοκρίνονται.

Η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση βοηθά επίσης τους ασθενείς και τις οικογένειές τους να επεξεργαστούν την πραγματικότητα ως έχει και σταδιακά να την μεταβολίσουν, να σταθούν στωικά και ενεργητικά απέναντι στο πρόβλημα σεβόμενοι τα όρια εντός των σχέσεων τους. Συμβάλλει καθοριστικά στη διαχείριση του στρες και των αρνητικών συναισθημάτων, προλαμβάνει υπερβολικές αντιδράσεις και βοηθά τους ασθενείς να παραμείνουν πιστοί στο θεραπευτικό πλάνο.

Στις περιπτώσεις που τα νέα είναι εξαιρετικά δυσάρεστα και η πρόγνωση είναι αρνητική, η ψυχοθεραπεία γίνεται το ασφαλές πλαίσιο που μπορεί να βοηθήσει ασθενείς και συγγενείς να σηκώσουν την αλήθεια, να πράξουν όσα είναι σημαντικά και να συνοδεύσει με σεβασμό τους ανθρώπους στο τέλος και τον αποχαιρετισμό.

Η ατομική ψυχοθεραπεία και η οικογενειακή θεραπεία ενδείκνυνται τόσο για τους ογκολογικούς ασθενείς όσο και για τους συγγενείς τους. Ειδική παρέμβαση πραγματοποιείται στις περιπτώσεις οικογενειών με ανήλικα παιδιά.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Barlow & Durand 2009, Abnormal Psychology, an Integrative Approach, 5th Edition USA.
Buccheri, G., Depressive reactions to lung cancer are common and often followed by a poor outcome European Respiratory Journal, 1998, 11, 173–178.
Conningham Aj, Watson K, “How psychological therapy may prolong survival in cancer patients: new evidence and a simple theory”, Integrative Cancer Therapy 2004:3 214-229, Canada.
Edelman, S. (2005). Relationship between psychological factors and cancer: An update of the evidence. Clinical Psychologist, 9 (2), 45–53.
Garssen B. (2004). Psychological factors and cancer development: evidence after 30 years of research. Clinical psychology review, 24(3), 315–338.
Gregurek, R., Bras, M., Dordević, V., Ratković, A. S., & Brajković, L. (2010). Psychological problems of patients with cancer. Psychiatria Danubina, 22(2), 227–230.
Kissane, D. W., & Al-Asady, Y. (2015). Cancer, the mind and the person: what we know about the causes of cancer. BJPsych Advances, 21(4), 281–288.
Soung, Nak-Kyun & Kim, Bo Yeon. (2015). Psychological stress and cancer. Journal of Analytical Science and Technology.
Schwarz, Reinhold & Geyer, Siegfried. (1984). Social and Psychological Differences between Cancer and Noncancer Patients: Cause or Consequence of the Disease?. Psychotherapy and psychosomatics. 41. 195-9.
Taghizadeh, A. , Pourali, L. , Vaziri, Z. , Saedi, H. R. , Behdani, F. and Amel, R. (2018). Psychological Distress in Cancer Patients. Middle East Journal of Cancer, 9(2), 143-149.
Takizawa, Y., Murray, J., Bambling, M., Matsumoto, Y., Ishimoto, Y., Yamane, T., & Edirippulige, S. (2022). Integration of clinical neuroscience into psychotherapy: A narrative review of neuroscience-informed psychotherapy models for the treatment of depression and anxiety disorders. Psychotherapy and Counselling Journal of Australia, 10(１).