Ο ρόλος των γονέων στην οικογένεια, παρά τις σύγχρονες προκλήσεις και τα νέα μοντέλα οικογένειας, παραμένει διαχρονικά, παιδαγωγικός. Τι σημαίνει αυτό σε συμβολικό επίπεδο, σε επίπεδο νοήματος και συμπεριφοράς;
Σε προηγούμενο άρθρο (δείτε εδώ) παρουσίασα τα μαθήματα που μας διδάσκει η εποχή μας. Πρώτο, ότι οικογένεια δεν μας κάνει απλώς και μόνον ο δεσμός αίματος. Χρειάζεται ψυχικός δεσμός που ως ισχυρή σύνδεση δίδει νόημα στην ύπαρξη. Δεύτερο, ότι η εφηβεία δεν είναι εξ ορισμού μια προβληματική περίοδος. Είναι η σχέση μεταξύ των γονέων, και μεταξύ των γονέων και των παιδιών, που διαμορφώνουν το έδαφος για δυσλειτουργικές καταστάσεις κατά την εφηβεία. Και τρίτο, χωρίς δομή, ιεραρχία και όρια εντός της οικογένειας, τα παιδιά βιώνουν σύγχυση, αδυνατούν να διαχειριστούν τα συναισθήματα τους, να ρυθμίσουν τη συμπεριφορά τους και να σχετιστούν αρμονικά με τους άλλους.
Σε αυτό το άρθρο, εστιάζω στην παιδαγωγική λειτουργία των γονέων και παρουσιάζω πώς μπορούν να διαμορφώσουν το κατάλληλο πλαίσιο για την ανάπτυξη των παιδιών. Μιλώ για τη μητέρα και τον πατέρα σε συμβολικό επίπεδο και όχι στο επίπεδο του κάθε φυσικού προσώπου που ενσωματώνει αυτό τον ρόλο. Αναφέρομαι δηλαδή, στη λειτουργία του γονιού σαν ένα αρχέτυπο που εθελοντικά οι γονείς επιλέγουν να υπηρετήσουν με τρόπο ανθρώπινο, με τις δυνάμεις και τις αδυναμίες τους.
Η σχέση μεταξύ γονέων και παιδιών είναι παιδαγωγική, άρα δεν είναι ισότιμη.
Παρά τις σύγχρονες προκλήσεις και τις νέες εκδοχές οικογενειακότητας, ο δεσμός ανάμεσα στον γονέα και το παιδί παραμένει διαχρονικά, παιδαγωγικός.
Αυτό σημαίνει ότι η σχέση γονέων-παιδιών δεν είναι συμμετρική και ισότιμη. Γονείς και παιδιά δεν είναι φίλοι, δεν είναι συνομήλικοι. Οι γονείς, για να είναι παιδαγωγοί, διατηρούν τη θέση τους στην οικογενειακή ιεραρχία. Η θέση ευθύνης που κατέχουν αποτελεί για τα παιδιά την πρωταρχική εμπειρία αγάπης και ορίου. Αγάπη (υπέρβαση του εγώ για να σχετιστώ με τον άλλον) και Νόμος (η αίσθηση του ορίου που είναι αδύνατο να καταπατηθεί) βιώνονται και εσωτερικεύονται ως ένα και εννιαίο σχήμα. Τα παιδιά χρειάζονται αυτή τη σύνδεση για να μάθουν να σχετίζονται με σεβασμό προς τον εαυτό τους και προς τους άλλους.
Γνωρίζουμε ότι οι πρώιμες εμπειρίες που βιώνουν ζ΄ώντας με τους γονείς τους, δημιουργούν τις πρώτες μνήμες, τα πρώτα νοήματα, τα πρώτα σχήματα, τους πρώτους χάρτες που θα χρησιμοποιήσουν για να πλοηγηθούν στη ζωή. Μέσα από την σχέση με τους γονείς, τα παιδιά μαθαίνουν α) τι να πιστεύουν και πώς να νιώθουν για τον εαυτό τους και β) πώς να συνδέονται με τους άλλους και πώς να συμπεριφέρονται κοινωνικά.
Οι γονείς οφείλουν να διατηρήσουν τη θέση ευθύνης στο σπίτι καθόλη τη διάρκεια της παιδικότητας και να μην υποκείπτουν στην παρορμητικότητα και την πίεση των ανηλίκων. Σήμερα, αρκετοί γονείς νιώθουν μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να επιβεβαιώνουν διαρκώς ότι αγαπιούνται από τα παιδιά τους. Αυτή η υπερβολική ανάγκη για αποδοχή και αναγνώριση, απομεινάρι της δικής τους ανεπεξέργαστης παιδικότητας, καθιστά βασικό τους στόχο να είναι ευχάριστοι αντί να είναι παιδαγωγοί.
Η υπερβολική ανάγκη για αποδοχή από τα μικρά παιδιά, ακυρώνει τη θέση τους και χάνουν την ικανότητα να καθοδηγούν. Τα παιδιά θα δοκιμάζουν πολύ συχνά τα όρια των γονιών τους διότι έχουν ανάγκη να πέσουν πάνω σε αυτά και όχι να τα καταπατήσουν. Χρειάζονται να επιβεβαιώνουν την συναισθηματική σταθερότητα και την αδιαπραγμάτευτη, παιδαγωγική παρουσία του ενήλικα γονέα. Έχουν ανάγκη ενός ισχυρού γονέα που δεν επηρεάζεται, τα αγαπά και τα καθοδηγεί στη δυσφορία τους.
Οι γονείς που βιώνουν μέσα τους την υπερβολική ανάγκη για αποδοχή, αποφεύγουν τη σύγκρουση και τον καθορισμό κανόνων (φυσικά με ψυχραιμία, χωρίς βία, χωρίς υπερβολές). Έτσι, τα παιδιά μαθαίνουν ότι τα συναισθήματά τους καθορίζουν τις αποφάσεις στο σπίτι, επαναλαμβάνουν παρορμητικές συμπεριφορές, δεν εγκαθιστούν το σχήμα του ορίου και μαθαίνουν ότι αγάπη είναι να σου φέρονται σαν να είσαι ο πρίγκιπας ή η πριγκίπισσα.
Τα όρια και η σχέση επαναδιαπραγματεύονται φυσικά κατά την εφηβεία και την ενηλικίωση. Για την επιτυχή αυτονόμηση των νέων ωστόσο, χρειάζεται (κυρίως και μεταξύ άλλων) μια παιδικότητα που βιώνεται με αγάπη και όριο μαζί.
Τα παιδιά μαθαίνουν από τις πράξεις των γονέων τους, όχι τις λέξεις τους.
Η παιδαγωγική λειτουργία των γονιών πραγματοποιείται μέσα από την προσωπική τους μαρτυρία· τη συντροφική σχέση τους, τη συμπεριφορά τους στο σπίτι, τις πράξεις τους εντός και εκτός της οικογένειας, τις αποφάσεις που λαμβάνουν, τον τρόπο που επιλέγουν να ζήσουν.
Οι γονείς παιδαγωγούν με τις πράξεις τους. Για παράδειγμα, ένας αυταρχικός πατέρας που επιβάλλει τις αποφάσεις του σαν είναι η προσωποποίηση του Νόμου και ελέω Θεού βασιλιάς στο σπίτι, μαθαίνει στο παιδί την υποτέλεια και την κατάχρηση των άλλων. Μια ναρκισσιστική μητέρα μαθαίνει στο παιδί ότι «δεν αξίζω να αγαπηθώ», «δεν είμαι αρκετή» ακόμη κι αν συνεχώς του λέει ότι αξίζει καλύτερους φίλους. Δύο γονείς που ζουν μαζί εξαναγκαστικά χωρίς έρωτα, μαθαίνουν στα παιδιά τους ότι η «ερωτική» σχέση είναι κάτι μέσα στο οποίο πρέπει να υποφέρουμε, πνιγόμαστε, ακόμη κι αν τους λένε να βρουν ένα σύντροφο που να τους αγαπά. Τα παιδιά εγκαθιστούν μέσα τους αυτό που βιώνουν και το αναζητούν στη ζωή ως το οικείο, ακόμη κι αν είναι δυσλειτουργικό.
Στοιχεία της παιδαγωγικής λειτουργίας των γονέων είναι τα εξής:
Ο ισχυρός συζυγικός δεσμός
Η ερωτική σχέση των γονέων είναι η βάση των πάντων στο σπίτι. Η ερωτική αγάπη είναι η ενέργεια που μετασχηματίζεται σε ζωή, μια δημιουργική δύναμη. Ο ισχυρός συζυγικός δεσμός, ο τρόπος που αγαπούν ο ένας τον άλλον, η επιθυμία που έχουν ο ένας για τον άλλον, η μεταξύ τους ισορροπία και η κατανομή των ρόλων εντός της οικογένειας, η εμπιστοσύνη, ο σεβασμός, ο τρόπος που διαχειρίζονται τις ρήξεις τους, η κοινή στάση τους απέναντι στην διαπαιδαγώγηση, η κοινωνική ζωή τους ως ζευγάρι, αποτελούν το έδαφος από το οποίο θα αντλήσει το παιδί για να νιώσει για τον εαυτό του και να διαμορφώσει τις σχέσεις του.
Η ανάληψη της ευθύνης του γονεϊκού ρόλου
Ο τρόπος που θα σχετιστεί ο κάθε γονέας με το παιδί, μέσα από τον ξεχωριστό του ρόλο, συνδιαμορφώνει τους πρωταρχικούς χάρτες του για τη ζωή.
Ο ασφαλής δεσμός με τη μητέρα ενισχύει τη μάθηση, τη δυνατότητα προσαρμογής και διαμορφώνει ισχυρό κίνητρο για διαπροσωπικές σχέσεις. Αντίθετα, ο ανασφαλής δεσμός με τη μητέρα, δηλαδή η προσκόλληση ή η απόλυτη απόρριψη, αναστέλλουν τους μηχανισμούς της μάθησης και της πλαστικότητας του εγκεφάλου. Αυτό σημαίνει ότι το παιδί δυσκολεύεται σοβαρά να αναπτύξει δεξιότητες, να μάθει, να εξελιχθεί όχι μόνον ως μικρό παιδί αλλά και ως ενήλικας. Δεν έχει επιθυμία. Ζει κλειδωμένο.
Ο δεσμός με τον πατέρα που είναι ψυχικά και φυσικά παρών, απελευθερώνει το παιδί από την προσκόλληση στην οικογένεια, διαμορφώνει την αίσθηση του ορίου και του επιτρέπει να αναπτύξει τη δική του ξεχωριστή ταυτότητα. Ο δεσμός με τον πατέρα είναι αναγκαίος ώστε να νιώσει ότι μπορεί να επιβιώνει και να ανθίσει ως αυτόνομος άνθρωπος χωρίς να χρειάζεται μια ζωή γονείς να το φροντίζουν.
Ο πατέρας είναι η καταγωγή, οι ρίζες και ο Νόμος. Ολοκληρώνει την αγάπη και επιθυμία με το όριο. Ο Νόμος ως όριο είναι το απαραίτητο συστατικό για την αρμονική συνύπαρξη με τον Άλλον, αρικά εντός της οικογένειας και αργότερα στην κοινωνία. Με την ικανότητα απαγόρευσης που ενσωματώνεi ο πατέρας στις πράξεις του, το παιδί αποκτά τη δυνατότητα να σέβεται, να συνυπάρχει, να διαχειρίζεται τις παρορμήσεις του, να διαθέτει επιθυμία και να την διοχετεύει με τρόπο ανθρώπινο, δημιουργικό.
Οι γονείς δεν είναι παράδειγμα, είναι μια μαρτυρία ζωής
Ο γονείς χάνουν από την παιδαγωγική΄ τους λειτουργία και δημιουργούν περισσότερα προβλήματα από όσα προσπαθούν να επιλύσουν όταν επικαλούνται τη ζωή τους και τις επιλογές τους ως παράδειγμα προς μίμηση ή αποφυγή για τα παιδιά τους. Δεν είναι παιδαγωγικό να απαιτηθεί από τα παιδιά να ακολουθήσουν ή να αποφύγουν το παράδειγμα της μητέρας ή του πατέρα τους.
Ο γονιός όπως χαρακτηριστικά λέει ο M. Recalcati, προσφέρει το δώρο της μαρτυρίας και της ενικής πράξης χωρίς να δίνει στενή κι αυστηρή κατεύθυνση. Δηλαδή, προσφέρει στο παιδί τις πράξεις και τις επιλογές του ως μια μαρτυρία για το πώς μπορεί να ζήσει κανείς τη ζωή, με ποιες αξίες, ποιες αποφάσεις, ποιους κανόνες, ποιες συμπεριφορές. Και προσκαλεί το παιδί που μεγαλώνει πια, να αναστοχαστεί πάνω σε αυτή την κληρονομιά, να την επεξεργαστεί και να διαμορφώσει τη δική του ταυτότητα. “Η ζωή μου είναι δική μου συνειδητή επιλογή, όχι δική σου”. Αυτό αφορά φυσικά τη φάση της αυτονόμησης και όχι ζητήματα ασφάλειας και διαπαιδαγώγησης κατά την παιδικότητα.
Η ισορροπία ανάμεσα στην προστασία και την έκθεση στην αποτυχία
Αρκετοί γονείς σήμερα, προστατεύουν πάση θυσία τα παιδιά τους από την αποτυχία, τα λάθη και τις συνέπειες που τα συνοδεύουν. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να συσχετίζεται με μια εμμονή στην υψηλή απόδοση, στη θετική εικόνα, τη χαρά ή την υπερπροστασία. Σε κάθε περίπτωση, αυτό στερεί από τα παιδιά την αναγνώριση των ορίων τους και τους στερεί την καλλιέργεια δεξιοτήτων που θα τα βοηθήσουν να ανταπεξέλθουν στα λάθη και τις αποτυχίες τους.
Η γονεϊκή αγάπη είναι αγάπη παιδαγωγική, φροντίζει, προστατεύει αλλά και επιτρέπει την αποτυχία και τις κατάλληλες συνέπειες που θα λειτουργήσουν προστατευτικά για το μέλλον. Το βίωμα της συνέπειας όταν συνοδεύεται με έναν παρόντα γονέα που συνοδεύει το παιδί ως σύμμαχος αλλά όχι ως σωτήρας, λειτουργεί πραγματικά μαθησιακά και ενδυναμωτικά. Η απόλυτη προστασία εγκαθιστά την αδυναμία για τη ζωή. “Είμαι εδώ, μαζί σου, σε αγαπώ και θα σε συνοδεύσω στα αρνητικά συναισθήματα, την αποτυχία, τις συνέπειες μέχρι να περάσουν”.
Η ισορροπία ανάμεσα στις ρίζες και την αυτονόμηση
Η οικογένεια είναι οι ρίζες, το παιδί βιώνει ένα αίσθημα ταύτισης και απόλυτης εγγύτητας. Το βρέφος γεννιέται εξαρτημένο από τον γονέα του, δεν γνωρίζει πώς να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του ενώ ταυτόχρονα βιώνει έντονο στρες και φόβο. Χρειάζεται τον εγκέφαλο του γονέα του για να ρυθμίσει τα δικά του συναισθήματα και τις αντιδράσεις του. Ομοίως και το παιδί, σε διαφορετική δοσολογία και δυναμική, χρειάζεται να ταυτιστεί με τους γονείς του, να αποκτήσει γενεαλογική καταγωγή και ρίζες, να αισθάνεται ότι ανήκει σε μια οικογένεια.
Ωστόσο, όσο αναγκαία είναι η αίσθηση του ανήκειν τόσο αναγκαία είναι η επιθυμία του παιδιού γνωρίσει όσα ακόμα δεν έχει γνωρίσει, να αναζητήσει εμπειρίες, ζωή και ταυτότητα έξω από τον οικογενειακό δεσμό. Τάση στο ρίζωμα και τάση στο ταξίδι της ζωής είναι οι δύο πλευρές τις σχέσης με την οικογένεια. Η πραγματική ζωή βρίσκεται έξω από την οικογένεια για το παιδί, στην περιπλάνηση. Εκεί που θα συνειδητοποιήσει τις διαφορές του από τους γονείς και ως ξεχωριστός άνθρωπος θα αναπτύξει την ιδιαίτερη ταυτότητά του.
Ο οικογενειακός δεσμός πρέπει να είναι τέτοιος που καθιστά δυνατή την ταύτιση και παράλληλα καθιστά δυνατή την απομάκρυνση. Ο γονέας ενθαρρύνει τον αποχαιρετισμό ώστε να αποκαλυφθεί στο παιδί η δική του, ξεχωριστή, διαφορετική επιθυμία. Να επιτραπεί στο παιδί να δει τον κόσμο από μια δική του υποκειμενική ματιά. Να χαράξει τον δικό του δρόμο. Η παιδαγωγική λειτουργία των γονέων δεν απαιτεί την ομοιογένεια στην οικογένεια, δεν εργάζεται για την επανάληψη του ομοίου. Αντίθετα, είναι αντί-οικογενειοκρατική.
Η ταύτιση και η αυτονόμηση είναι δύο συμπληρωματικές πλευρές του δεσμού ανάμεσα στο παιδί και τους γονείς. Το παιδί μαθαίνει να ζει ως μέλος μιας ομάδας, σέβεται, αποκτά αίσθηση ορίων, υπερνικά τον ναρκισσισμό και ταυτόχρονα ανακαλύπτει τον κόσμο και τον πραγματικό του εαυτό έξω από την οικογένεια.
Η ισορροπία ανάμεσα στη ρίζα και τη ζωή στον κόσμο, δεν προκύπτει ξαφνικά στην εφηβεία ή κατά την ενηλικίωση. Πρόκειται για μια δυναμική ισορροπία που με διαφορετικές δοσολογίες, ενυπάρχει σε όλες τις φάσεις της σχέσης με το παιδί.
Συνοψίζοντας
Η παιδαγωγική λειτουργία των γονέων καθρεφτίζεται στον δεσμό που αναπτύσσουν με τον παιδί στην πράξη, τόσο και οι δύο γονείς μαζί όσο και ξεχωριστά ο καθένας. Οι γονείς παιδαγωγούν κυρίως με την στάση και τη συμπεριφορά τους. Μέσα από τον τρόπο που συνδέονται ως ζευγάρι και από τον τρόπο που αναλαμβάνουν τον ιδιαίτερο ρόλο τους ως μητέρα και πατέρας.
Ο δεσμός με τον γονέα περιλαμβάνει αντιφάσεις. Ταύτιση και αποταύτιση, προστασία και έκθεση στην αποτυχία, σύνδεση και αποχωρισμός. Οι γονείς δημιουργούν μια οικογένεια στην οποία θα αισθάνεται το παιδί ότι ανήκει και ταυτόχρονα το προετοιμάζουν για να ζήσει ως ικανός και ολοκληρωμένος άνθρωπος χωρίς αυτούς.
Προτεινόμενο βιβλιογραφία
- Μ. Recalcati, (2023). Τι απομένει από τον πατέρα; Η πατρότητα στην υπερμοντέρνα εποχή. Εκδόσεις κέλευθος, Αθήνα.
- Μ. Recalcati, (2017). Τα χέρια της μητέρας. Επιθυμία, φαντασιώσεις και κληρονομιά της μητέρας. Εκδόσεις κέλευθος, Αθήνα.
- Siegel. D.J. (2012). The developing mind. How relationships and the brain interact to shape who we are (2nd. ed.). Guilford Press.
- Schore, A.N. (2003). Affect regulation and the repair of the self. Norton.
- Skynner, R. (1998). Οικογενειακές υποθέσεις. Ένας οδηγός για καλύτερες και υγιέστερες ανθρώπινες σχέσεις. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.
- Σιδέρης Ν. (2018). Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν. Εμπιστευτική επιστολή σε γονείς που σκέφτονται. Εκδόσεις Μεταίχμιο.
