Ο φόβος απόρριψης είναι ένας βαθιά ριζωμένος φόβος στον ψυχισμό μας. Αποτελεί έναν συναγερμό που μας υπενθυμίζει πόσο σημαντικό είναι συνυπάρχουμε και να ζούμε μέσα σε σταθερές και ουσιαστικές σχέσεις. Στο ξεκίνημα της ζωής, βιώνεται ως φόβος εγκατάλειψης ή θανάτου, για τα βρέφη αυτό είναι το ίδιο, κατά την εφηβεία και την ενηλικίωση μετασχηματίζεται σε φόβο απόρριψης από τους ΄σημαντικούς άλλους.
Πρόκειται για μια ακόμη εκδοχή και αναφορά του φόβου. Η συγκεκριμένη εκδοχή συνοδεύεται από την πρωταρχική επιδίωξη να ανήκω σε μια ομάδα και να είμαι σημαντικός για τους άλλους όσο σημαντικοί είναι και εκείνοι για εμένα. Και την πεποίθηση αξίζω ή δεν αξίζω να με αγαπούν και να συνδέονται μαζί μου. Αυτή η συναισθηματική κατάσταση υπάρχει εντός μας φυσιολογικά όταν βιώνεται με προφανή αιτία, φυσιολογική ένταση και δεν προκαλεί συνέπειες στην λειτουργικότητα μας. Μετατρέπεται σε σοβαρό πρόβλημα και εμπόδιο στη ζωή όταν βιώνεται υπερβολικά. Δηλαδή, όταν η προσωπικότητα αναπτύσσει υπερβολική ανάγκη για αποδοχή, εξάρτηση ή υπερβολική ανεξαρτησία απορρίπτοντας κάθε σύνδεση.
Ο φόβος απόρριψης κατά΄ την βρεφική και παιδική ηλικία
Ο φόβος της απόρριψης δεν είναι ένας ψυχολογικός μηχανισμός αλλά μια γενετική, ανθρωπολογική αποτύπωση των τελευταίων 3-4 εκατομμυρίων ετών. Διατηρεί το άτομο με σταθερή κατεύθυνση προς τον Άλλο ώστε να προσφέρει και ταυτόχρονα να απολαύσει συνθήκες ασφάλειας, επιβίωσης και ανάπτυξης. Γεννιόμαστε ως δημιούργημα μιας σχέσης, επιβιώνουμε και μαθαίνουμε σχεσιακά. Αναπτυσσόμαστε με υγιή ή παθολογικό τροπο εντός των σχέσεων που μας περιβάλλουν.
Σύμφωνα με τις μελέτες του J. A. Rush, (1996, 1999) Αμερικανού Καθηγητή Ανθρωπολογίας, οι άνθρωποι λειτουργούμε ως “small – group animals”, ζούμε δηλαδή από το ξεκίνημα έως και το τέλος της ζωή μας σε ομάδες όπως η οικογένεια, οι φίλοι, το ζευγάρι, οι συνάδελφοι και οι συνεργάτες). Γεννιόμαστε εξαρτημένοι από την οικογενειακή ομάδα, πυρηνική ή και ευρύτερη. Χρειαζόμαστε να ενταχθούμε σε μία ομάδα για 12 τουλάχιστον χρόνια, ώστε να επιβιώσουμε βιολογικά και ψυχικά.
Χωρίς την φροντίδα της ομάδας, το βρέφος και το παιδί δεν μπορεί να επιβιώσει. Χωρίς την φροντίδα της πρωταρχικής ομάδας, το βρέφος και το παιδί δεν μπορεί να αναπτύξει τους ψυχικούς μηχανισμούς που θα του επιτρέψουν να ζήσει ψυχικά υγιές. Επιβεβαιώνεται βαθιά μέσα μας, από την πρώτη μέρα της ζωή μας ότι η επιβίωσή μας συσχετίζεται με την αποδοχή μας από τους σημαντικούς άλλους. Και η απόρριψη από την ομάδα ισοδυναμεί με εγκατάλειψη και βιολογικό ή ψυχικό θάνατο. Για το νου, είναι το ίδιο.
Ο φόβος της απόρριψης είναι πανανθρώπινος, διαχρονικός και διαπολιτισμικός.
Ο φόβος απόρριψης στην ενήλικη κοινωνική ζωή
Ο φόβος της απόρριψης στην εφηβεία μετασχηματίζεται. Η αναφορά στον φυσικό θάνατο μετατοπίζεται στον συναισθηματικό θάνατο που βιώνεται στην απώλεια μιας σχέσης κι ενός ρόλου. Η απώλεια της αναγνώρισης και αποδοχής μας από την άμα΄δα ή του ρόλου που είχαμε σε μια σχέση, βιώνεται ως συναισθηματικός θάνατος, δηλαδή μέσα από το πένθος, τον πόνο και τον φόβο. Κατά την ενήλικη ζωή, σχετίζομαι σημαίνει υπάρχω και ζω, ικανοποιούνται οι ανάγκες μου σε ψυχικό και σεξουαλικό επίπεδο.
Έτσι, κατά την ενήλικη ζωή έχει ήδη εγκατασταθεί ως μια βαθιά ανάγκη για αποδοχή η οποία λειτουργεί ρυθμιστικά ώστε να διαμορφώσουμε υγιείς ανθρώπινο σχέσεις υπερβαίνοντας τον εγωισμό και τον ναρκισσισμό μας. Παράγοντες που οδηγούν σε λειτουργικές κι ασφαλείς σχέσεις είναι η αποδοχή της διαφορετικότητας, η ομαδικότητα, η συνεργατικότητα, η αλληλεγγύη, η αμοιβαιότητα, η ανοχή στις συγκρούσεις και η ικανότητα υπέρβασής τους.
Η επίδραση του φόβου απόρριψης στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη
Η ανάπτυξη της προσωπικότητας μας και η κατάκτηση μιας ξεχωριστής ταυτότητας περνά μέσα από συνδέσεις και αποχαιρετισμούς, ταυτίσεις και διαφοροποιήσεις. Την ταύτιση με τους γονείς διαδέχεται η διαφοροποίηση και η αυτονόμηση, τον ρόλο μας ως παιδιά διαδέχεται η ενηλικίωσή μας όπου συνεχίζουμε να συνδεόμαστε μαζί τους αλλά ως ισότιμοι ενήλικες. Η σχέση με τον σύντροφό μας θα ολοκληρωθεί και θα προχωρήσουμε. Φιλίες δημιουργούνται, διατηρούνται ή ολοκληρώνονται και ανοίγουν τον δρόμο στις επόμενες. Πλευρές του εαυτού μας κάνουν τον κύκλο τους και τις αποχαιρετούμε για να γεννηθούν νέες πιο ώριμες και πιο δυνατές.
Ο φόβος της απόρριψης και του συναισθηματικού θανάτου μας συνοδεύει φυσιολογικά σε μια πορεία γεμάτη συνέχειες και αλλαγές. Κι είναι αλήθεια ότι στη ζωή βιώνουμε μικρούς ή και μεγάλους θανάτους. Όσο πιο κλειστή και άκαμπτη είναι μια σχέση / ομάδα ή χαοτική και έρμαιο του περιβάλλοντός της, δηλαδή όσο πιο αυστηρά ή ρευστά είναι τα όριά της τόσο πιο δύσκολο είναι να διαχειριστούμε την αποδοχή και την απόρριψη. Και ακόμη πιο δύσκολο είναι να την αποχαιρετίσουμε και να αναζητήσουμε κάτι νέο, τουλάχιστον χωρίς να τραυματιστούμε ή να εξαντληθούμε συναισθηματικά.
Ο φόβος της απόρριψης μπορεί να εγκατασταθεί ως υπερβολή. Μια τραυματική εμπειρία απόρριψης στην πρώιμη, παιδική ή εφηβική φάση (λιγότερο και στην ενήλικη ζωή) μπορεί να μας συνοδεύει και στις επόμενες ομάδες που συμμετέχουμε ως συναισθηματική αποσκευή. Αυτή η συναισθηματική αποσκευή λειτουργεί, στην πράξη, ως το φίλτρο με το οποίο ερμηνεύουμε καθετί στη σύνδεση με τον Άλλο. Πολύ απλά, ερμημεύουμε ως απόρριψη και βιώνουμε με φόβο, σχεδόν οτιδήποτε συμβαίνει, απειλώντας τις προσπάθειες οικοδόμησης εμπιστοσύνης με τα νέα πρόσωπα. Χωρίς δυστυχώς, να μπορούνε να διακρίνουμε το όριο ανάμεσα στην πραγματικότητα και την ερμηνεία που εμείς κάνουμε.
Μια τέτοια εσωτερική κατάσταση εκδηλώνεται ως μεγάλος φόβος, αποφευκτική ή εξαρτηρική συμπεριφορά, αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό ή ιδέες μεγαλείου και ναρκισσιστική απάντηση. Σε αυτή την περίπτωση, χρειάζεται θεραπευτική παρέμβαση.
Ο φόβος της απόρριψης στην ψυχοθεραπεία
Ο φόβος απόρριψης ως συναίσθημα χρειάζεται, λεκτικοποίηση, επίγνωση και επεξεργασία. Η θεραπευτική επεξεργασία περιλαμβάνει α) την κατανόηση του συναισθήματος, των πεποιθήσεων και των συμπεριφορών που το συνοδεύουν β) κατανόηση των επιπτώσεων στον ψυχισμό και τις σχ΄έχεις γ) συσχέτιση με τις εμπειρίες από προηγούμενες σχέσεις/ομάδες που λειτουργούν ως αποσκευές δ) αναπλαισίωση και ανακούφιση από τις τραυματικές αυτές αναμνήσεις και ε) προετοιμασία για τις μελλοντικές συνδέσεις με θετικό τρόπο.
Η θεραπευτική παρέμβαση πραγμαοτοποιείται στο πλαίσιο της Ατομικής Ψυχοθεραπείας ενώ συχνά ενδείκνυται η αξιοποίηση σύγχρονων μεθόδων όπως αυτή της Θεραπείας EMDR.
